ख्याल

ख्याल -
हा शब्द मूळ फारसी भाषेतून आला आहे. ह्याचा अर्थ कल्पना किंवा विचार असा आहे.पुरातन काळात धृपद गायकी ही अधिक लोकप्रिय होती. आणि त्यामुळे ती खूप वरच्या दर्जाप्रत पोहोचली होती. सर्व खानदानी घराण्यात जवळ जवळ दीड दोनशे वर्षापूर्वी पासून धृपद गायकीची पद्धत प्रचलित होती. साधारणपणे पंधराव्या शतकात जौनपूरच्या सुलतान हुसेन शराकीने ख्याल गायकीचा आरंभ केला असे समजले जाते. इ.स. १७१९ ते १७४० च्या दरम्यान मुघल बादशहा मोहम्मद शहाच्या दरबारात सदारंग आणि अदारंग नावाचे दोन गुणी गायक होते. त्यांनी हजारों ख्यालांची रचना केली. त्यातले कित्येक ख्याल आजही गायले जातात. ह्यांनी रचलेल्या ख्यालांचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्या रचनेत त्यांचे नाव हमखास सापडते. सदारंग हे त्यांचे उपनाव होते.त्यांचे खरे नाव न्यामात खाँ असे होते. ख्याल गायाकीचा जोरदार प्रचार त्यांच्या शिष्यांनी केला आणि शे सव्वाशे वर्षाच्या अवधीत ख्याल गायाकीचा अमाप प्रचार झाला. दिल्लीचे सुप्रसिद्ध तानारासाखाँ, ग्वाल्हेरचे बडे मोहम्मद खाँ, हद्दू, हस्सू खाँ हे सर्व ख्याल गाणारे प्रसिद्ध आणि गुणी गायक होते. विलंबित त्रिताल, तिलवाडा, झुमरा आणि आडाचौताल इ. तालांमध्ये बडे ख्याल गायले जातात.
ख्याल गायनात बडा ख्याल व छोटा ख्याल असे दोन प्रकार आहेत. बडा ख्याल अत्यंत विलम्बित लयीत गायला जातो आणि छोटा ख्याल जलद गतीने गायला जातो. साधारणतः चौदाव्या शतकात हजारात अमीर खुस्रो ने कव्वालीच्या आधारावर छोट्या ख्यालाची रचना केली असे म्हटले जाते. छोट्या ख्यालात बोलताना व तयारीच्या ताना अधिक प्रमाणात घेतल्या जातात. छोटे ख्याल शक्यतो द्रुत त्रिताल, द्रुत एकताल आणि झपताल मध्ये गायले जातात.